Жаз келіп, күн шуағымен бірге сөрелер мен базарларды сан түрлі жеміс-жидек пен көкөністің көркі құлпыртады. Көздің жауын алатын бұл алқызыл, шырыны тамған дүниелер сырттай мінсіз көрінгенімен, ішкі болмысы бәрі бірдей қауіпсіз бола бермейді. Тартымды түрінің астарында — адам денсаулығына зиян келтіретін көзге көрінбес жау, яғни нитраттардың шамадан тыс мөлшері жасырынуы мүмкін. Осы жайында ҚР Президенті Іс басқармасы Медициналық орталығы жанындағы Референс-зертхананың білікті мамандары маңызды кеңестерімен бөліседі
Нитраттар — өсімдіктердің бой көтеріп, жайқала өсуіне қажет азот қышқылының тұздары. Табиғат заңдылығының ажырамас бөлшегі болғанымен, бұл заттардың шамадан тыс шоғырлануы адам денсаулығына елеулі зиян келтіруі ықтимал. Ағзаға түскен нитраттар уақыт өте нитриттерге айналып, қандағы гемоглобиннің оттегіні тасымалдау қасиетін әлсіретеді. Соның салдарынан адам бойында әлсіздік пайда болып, бас айналып, жүрек соғысы жиілеп, ал балаларда — ерін мен мұрын айналасының көгеруі сынды алаңдататын белгілер байқалады. Қауіпті жағдайда бұл жағдай метгемоглобинемияға ұласуы мүмкін — бұл, сөзсіз, өміріңізге төнетін нақты қатер.
Мамандардың пайымдауынша, көкөніс пен жеміс құрамындағы нитраттардың шектен тыс көбеюі көбіне тыңайтқыштарды шамадан тыс қолданудан, лас сумен суарудан, өсіру мен сақтау технологиясының бұзылуынан, сондай-ақ табиғаттың тосын мінез танытып, ұзаққа созылған қуаңшылық не шамадан тыс ылғалдылық сияқты климаттық күйзелістерінен туындайды. Әсіресе, маусымынан тыс пісетін қарбыз бен қауын, қызылша мен шалғам, шпинат, қырыққабат, жылыжайда өсірілген қияр мен қызанақ, жапырақты көкөністер — нитраттың шектен тыс жиналу қаупі жоғары өнімдер қатарында. Жеміс не көкөніс неғұрлым ірі әрі түсі қанық болса, оның құрамында зиянды заттардың мөлшері соғұрлым көп болуы мүмкін, ал жемістің ішкі жұмсағында күлгін не сарғыш реңкті талшықтардың болуы — шамадан тыс нитраттың белгісі екендігін аңғартады.
Нитраттардың дәмі де, иісі де жоқ, сондықтан олардың бар-жоғын түйсікпен сезу мүмкін емес — сол себепті күнделікті тұрмыста қарапайым, бірақ маңызды сақтық шараларын ұстану қажет. Ең алдымен, көкөніс пен жеміс-жидекті жылы сумен мұқият жуып, сыртқы ластанудан арылту — зиянды заттардың бір бөлігін жоюдың алғашқы қадамы. Тамырлы көкөністердің қабығын немесе үстіңгі қатпарлы қабатын аршып тастау да нитраттардан арылудың тиімді тәсілдерінің бірі. Қарбыз бен қауынның қабығы ешқашан тағамға пайдаланылмауы тиіс — дәл осы қабықта зиянды заттар ең көп жиналады. Көкөністер мен жемістерді тұшы суға кем дегенде 15–20 минутқа салып қою арқылы да олардың құрамындағы нитраттың бір бөлігін азайтуға болады. Мүмкіндік болса, көкөніс атаулыны шикідей емес, қайнатып, бұқтырып тұтынған жөн — термиялық өңдеу зиянды қосылыстарды едәуір төмендетеді. Дүкен не базар сөрелерінен тек бүтін әрі бүлінбеген жемістерді таңдаған дұрыс, себебі жартылай кесілген қарбыз сынды өнімдер тез бұзылып, адам денсаулығына қауіп төндіреді. Ал кесілген көкөніс пен жемісті бөлме температурасында ұзақ қалдырмай, бірден тоңазытқышқа салып, бір тәулік қана сақтау — азықтың сапасын сақтап қалудың сенімді жолы.
Нитраттардан мүлде арылу мүмкін емес, әрі оған ұмтылудың да қажеті жоқ. Мәселе олардың бар-жоғында емес, олардың мөлшерінде. Ең бастысы — ағзаға түсетін зиянды әсерді барынша азайту. Ол үшін табиғи ортада, ашық топырақта өсірілген маусымдық өнімдерге басымдық беріп, шығу тегі беймәлім көктерді шектен тыс тұтынудан сақ болған жөн. Әсіресе балалардың ас мәзіріне сапасы дәлелденбеген тағамдарды абайлап енгізу қажет — нәзік ағза үшін қай кезде де қауіп төніп тұруы мүмкін.
Ал егер көзге көрінбейтін қауіптің бар-жоғына күмән туса, шындықты анықтайтын жалғыз жол — зертханалық тексеріс. Себебі тұрмыстық нитратөлшегіш құралдарының көрсеткіші үнемі, әсіресе сыртқы орта тұрақсыз болған жағдайда дәл бола бермейді. Бұл ретте Референс-зертханада халықаралық стандарттарға сай, жоғары дәлдікпен жүргізілетін кешенді сараптама ғана өнімнің шын мәнінде қауіпсіз екенін нақтылап бере алады.
Жеміс-жидек пен көкөніс — денсаулықтың табиғи тірегі. Дегенмен, адам өмірі мен амандығы — бәрінен қымбат. Ең маңыздысы — пайдалы өнімнен бас тарту емес, оны саналы түрде таңдай білу, дұрыс сақтап, шебер өңдей алу. Ал егер күмән көлеңкесі көңіліңізге ұя салса — шындықтың кілті зертханада екенін ұмытпаңыз.
