«Қазгидромет» РМК мамандары Астананы 2021-2025 жылдары атмосфералық ауаның ластану деңгейі тұрақты түрде жоғары болатын қалалар тізімінде бірінші орынға қойды. Елордадан басқа бұл санатқа Алматы, Қарағанды, Ақтөбе, Теміртау, Сәтбаев, Петропавл және Талғар қалалары да енді. Атмосфераның ластануының жылдық индекстері (АЛИ) бағалаудың негізгі критерийі болды. Өткен жылы осы көрсеткіш бойынша еліміздің бас қаласы «көңілсіз» тізімде көш бастады — оның АЛИ көрсеткіші 11-ге жетті. Бұл туралы ranking.kz сарапшылары хабарлайды.
«Астана ауасындағы негізгі ластаушы заттар — күкіртсутегі, көміртек оксиді, азот оксиді мен диоксиді, озон, шаң. Өткен жылы озон бойынша 3,2 есе, ұсақ дисперсті шаң бойынша 1,8 есе орташа тәуліктік шекті рұқсат етілген концентрациясының (ШРК) асып кетуі байқалды. Бір жыл ішінде ШРК-ның максималды бір реттік мәндері әлдеқайда жоғары болды: күкіртсутек — 11,3 ШРК, озон — 7 ШРК, диаметрі 2,5 микрон қалқымалы бөлшектер — 6,7 ШРК, азот диоксиді — 4,9 ШРК, күкірт диоксиді — 4 ШРК, азот оксиді — 2,5 ШРК, көміртек оксиді — 3,2 ШРК. Экодатчиктер қандай да бір зат бойынша ластанудың ең жоғары деңгейін тіркеген мұндай жағдайлар бір жыл ішінде ондаған мыңға жетті», – делінген материалда.
«Қазгидромет» экологтары ай сайынғы динамикада келесі индикаторларды пайдаланады: ластанудың стандартты индексі (СИ) және ең жоғары қайталанғыштық (ЕЖҚ) көрсеткіші. Үстіміздегі жылдың қаңтар–мамыр айларында осы екі көрсеткіш көтеріңкі және өте жоғары деңгейде ластанудың болғанын куәландырды.
Астанада, мәселен, металлургиялық зауыттар қала шегінде жұмыс істейтін Өскемен сияқты еңсерілуі қиын экологиялық кедергілер болмаса да, елорда экологиялық жүктемесі аса жоғары мегаполис жолымен келе жатыр. Мұнда ластанудың жоғары деңгейі тек қыста, жылу электр станциялары жұмыс істеп тұрған кезде және жекеменшік сектор «түтіндетіп» тұрған кезде ғана емес, сондай-ақ көктемде және жазда байқалады.
Бұл тезис сонымен бірге халықаралық мониторинг деректерімен расталады. Атмосфераның ұсақ дисперсті шаңмен ластануы туралы ақпарат жинайтын швейцариялық IQAir компаниясы Астанадағы 2024 жылғы жағдай туралы есеп жариялады. Графиктен елорда ауасының шаңмен ластануының ең жоғары деңгейі күзде және қыста — текше метріне 26 мкг-ға дейін байқалатынын көруге болады, ал жаз айларында 7,5-ке дейін күрт төмендеу тіркелген.
Алайда қуанарлық ештеңе жоқ. IQAir деректерін жинау әдіснамасына сай шаңның мөлшері текше метріне 5 мкг аспаса, ауаны таза деп санауға болады. Ал Астанада жазда бұл көрсеткіш 7,5-тен басталып, 8,4 мкг-ға дейін жетеді, яғни нормативтен 1,5 есе асып кетеді. Күзде асып кету еселігі 2-3 есе, қыста 3–5 есе артады.
«Қыста өте лас, жазда жай ғана лас» болатын Астананың жаңа экологиялық шындығы — жылына 138,7 мың тонна шығарынды шығаратын стационарлық көздер қала атмосферасын ластауда шешуші рөл атқармай қалғанын көрсетеді. Көлік бірінші орынға шықты.
ҚР СЖжРА Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша маусым айының басында Астанада 468,4 мың автомобиль тіркелген. 2024 жылмен салыстырғанда олардың саны 20,3%-ға немесе 78,9 мың бірлікке өсті. 2022 жылдан бастап автопарктің белсенді түрде жыл сайынғы өсімі байқалады. Бұл динамиканың елорданың көші-қон тенденцияларымен байланысты екенін атап өтейік: өңірлерден ішкі мигранттар еліміздің бас қаласына қоныс аударуда, олардың бір бөлігі — автокөлік жүргізушілері.
Астана жолдарымен жүретін әрбір бесінші автокөліктің пайдаланылған газды тазарту жүйесі ескірген және оларды шын мәнінде қоқсыққа жатқызуға болады. Тіркелген 468,4 мың көліктің 98,7 мыңнан астамы 20 жылдан асқан. Шығарылғанына 10 жылдан асқан автопарктің үлесі де өте жоғары — 43,8%. Осыған ұқсас жағдай өткен жылдары да байқалған, бұл жалпы автопарктік өте баяу жаңарып жатқанын көрсетеді. Қалада әлі күнге дейін 20 жылдан асқан 2,6 мыңнан астам автобус жүреді — бұл қаланың барлық автобус паркінің 29% құрайды.
Елордалық тасымалдаушылардың осы уақытқа дейін жаңа автобустарға (дұрысы — электробустарға) ауыспағаны — қаладағы қоғамдық тасымалға жетекшілік ететін Астана қаласы әкімдігінің тікелей жауапкершілігі. Өткен жылдары елордаға электрмен жүретін 300 автобус сатып алынған болатын. Дегенмен, статистикаға сүйенсек, бұл теңіздегі бір тамшы ғана. Биылғы жылдың маусым айының басындағы жағдай бойынша Астана автобустарының жалпы санынан (9 мың) 68-і электрмен, 335-і аралас отынмен (бензин, газ баллон және электр) жұмыс істейді. Осылайша, олардың жалпы үлесі жалпы автобус паркінің 4,5%-ын ғана құрады — бұл елдің экологиялық жағынан ең ластанған қалаларының бірі үшін өте аз.
Қаладағы экологиялық жағдайдың нашарлап бара жатқанын ескере отырып, Астана әкімдігі бұл күрделі мәселені шешу үшін тиімді шаралар қолданбаған. Дегенмен, екі жыл бұрын Астана қаласының қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану басқармасының шенеуніктері ластаушы заттардың деңгейі жоғары бензинді және дизельді қолданатын автомобильдердің кіруіне тыйым салатын эмиссиясы төмен аймақ құру туралы бастаманы ұсынған болатын. Дегенмен, «иә, бірақ…» деген сылтаумен ұсыныс тек ұсыныс түрінде қалып қойды.
Айтпақшы, дәл осындай реттеу шарасы — әртүрлі қысым тұтқаларының көмегімен ескі автопарктің үлесін азайту — әлемнің бірқатар ірі қалаларында сәтті қолданылуда. Мысалы, Лондонда өте төмен шығарынды аймақтарының жүйесін (ULEZ — Ultra Low Emission Zone) қала басшылығы атмосфераның ластануына қарсы белсенді күресті бастаған кезде — 2019 жылы енгізілген болатын. Кейбір шағын аудандарда минималды стандарттарға сәйкес келмейтін көлік құралдарының кіруін тіркейтін арнайы датчиктер орнатылды: Еуро-4 (бензин қолданатын көлік үшін) және Еуро-6 (дизель қолданатын көлік үшін). Мұндай көліктерге аймақта болғаны үшін күн сайын ақы есептеледі. Экологиялық таза көлікке көшу туралы жақсылап ойлану үшін тарифтер айтарлықтай жоғары — 12-ден 100 еуроға дейін.
Астаналық шенеуніктер Астананың ауасы неғұрлым таза болуы үшін шетелдік әріптестерінен қоршаған ортаның ластануын реттеудің тағы қандай шараларын қолдана алар еді? Біраз мысалдар келтірейік.
Мысалы, Оңтүстік Кореяның астанасы Сеул көптеген жылдар бойы әлемдегі ауаның ластану деңгейі ең жоғары қалалардың қатарында болды. Қала билігінің шешімімен шығарындыны азайту бағдарламасы әзірленді. Ең алдымен, өнеркәсіптік аудандарда деректерді жинау үшін автономды роботтық жүйелер мен дрондар пайдаланыла бастады. Қалада көлік саласындағы жобалар жүзеге асырылуда: ескі көліктерді кәдеге жарату немесе жаңарту, электр көліктері мен велосипедтерді пайдалануды ынталандыру. Сондай-ақ көбінесе шаңның көзі болып табылатын құрылыс алаңдарын тексеру күшейтілді.
Бейжіңде биыл атмосфераға шығарындыны азайтудың бес жылдық бағдарламасы аяқталады. Қытай астанасының билігінің жоспары бойынша 2025 жылдың соңына қарай мегаполисте ауа қатты ластанатын күндердің үлесі 1%-дан аспауы тиіс. Мәселен, былтыр Бейжіңде мұндай екі-ақ күн болған. Осы нәтижелерге қол жеткізу үшін шенеуніктер бірнеше жыл бойы көмірмен жылыту жүйелерін газбен жылыту жүйелеріне ауыстыру бағдарламасын жүзеге асырды. Елімізде экологиялық талаптарға сай келмейтін «сары» белгісі бар автомобиль қозғалтқыштарын пайдалануға тыйым салынған.
Осылайша, жақсы мысалдар жеткілікті. Өкініштісі, бізде әзірге динамика нашар.
